A Assembleia da República portuguesa aprobou alá atrás unha proposta do Bloco de Esquerda que prevé unha dotación de 500.000 euros para dar inicio ao funcionamento dunha institución de promoción da lingua mirandesa. Antes de máis, é preciso que se diga que a lhéngua goza xa de recoñecemento legal desde hai 25 anos, sendo así a segunda lingua oficial en Portugal, mais o cal non ten impedido a súa caída de falantes.

Portugal, con todo, ten ratificada a Carta Europea das Linguas Rexionais e Minorizadas desde hai ben pouco, mais se non houber medidas que propicien unha normalización en áreas como a educación, xustiza, administración local e rexional, servizos públicos, medios de comunicación, etc., de pouco ha de servir. 

Escóitese, a propósito disto, o podcast de Fóra de Mapa capítulo 37 (en X, Instagram ou Facebook), “O mirandés. A variante de asturleonés oficial en Portugal, seica”. Soubemos grazas a el como a lhéngua mirandesa pode ser cursada como disciplina opcional desde o ensino primario até o 12º ano, mais só no Agrupamento de Escolas de Miranda do Douro, e só durante unha hora á semana. A dotación orzamentaria que vén de ser aprobada pola Assembleia da República débese, entre outras, ao empeño do profesor da Universidade de Vigo Xosé Henrique Costas e ao estudo realizado por este sobre o mirandés, e que conseguiu sensibilizar a sociedade portuguesa a través do Comité de Reforma Constitucional Português, de modo que foi levado á cámara lexislativa. 

Outra achega ademais, neste caso un artigo de Miguel Anxo Murado, “Café Trieste”, foi o que quizais me motivou a escribir aquí sobre esta lingua minorizada. Trieste, sen dúbida, acolle esa idea de tolerancia internacional tan necesaria, urbe fronteiriza italiana xunto a Eslovenia e Croacia. Antóllase esta un verdadeiro crisol relixioso-cultural con igrexas católicas ao lado dun templo greco-ortodoxo ou serbo-ortodoxo ou dunha sinagoga, e onde vaga un certo espírito do vello Imperio Austrohúngaro, con ese trazado urbano característico, coa xigantesca Piazza Unità d’Italia asomando sobre o Adriático, dese Caffè degli Specchi, con aromas de antano e escritores de sona sentados ás súas mesas. Aspecto este que me vén recordar a entrevista feita hai moitos anos a unha velliña dalgunha localidade de Istria nun documental visto e que dicía que xa non sabía a quen pertencía, pois primeiro o territorio fora do Imperio Austro-Húngaro, despois de Italia, a seguir de Iugoslavia e finalmente de Eslovenia. 

Situación semellante a que debeu vivir o Premio Nobel de Literatura de 1961, Ivo Andrić, e que tan maxistralmente narra nas súas obras, como en “A ponte sobre o Drina”, cuxo protagonismo se dilúe perante un elevadísimo número de personaxes ao longo das súas páxinas. A novela arranca no séc. XVI e prolóngase até o séc. XX, co inicio da Iª Guerra Mundial, precedida das Guerras Balcánicas. Porque a protagonista, sen dúbida, virá a ser a propia ponte, motivo do título da narración, e encrucillada de diferentes culturas e relixións. Turcos ou musulmáns (tanto os xa nacidos en Bosnia como os propios otománs), serbios, xudeus (tanto os de vello xa, que son sefardís, como os akenazís procedentes da Galitza), xitanos e, aínda con máis posterioridade, aqueloutras comunidades procedentes doutros territorios austro-húngaros, son os que van formando este incríbel mosaico, e consolidando unha extraordinaria prosa que, en aparencia, parece tarefa moi difícil de conxugar. 

“As linguas poden chegar a morrer; outras transfórmanse até desembocar en novas linguas

O espírito europeo paira sobre esta narración, o mesmo que vén responder á nosa amálgama e idiosincrasia o que os amigos de “Fóra de Mapa” nos serven a cada pouco neses marabillosos podcast que nos falan desoutras realidades, tamén europeas, as máis descoñecidas e arrombadas se callar e que nolas queren traer á luz por medio de gorentosas pílulas de audio. E é que resulta necesario afianzar ideas como a da condición monolingüe dos estados, poñamos por caso, que é a máis estraña a efectos reais, moi ao contrario do que poida semellar en aparencia. 

Somos culturas e civilizacións cruzadas por realidades diversas, tamén lingüisticamente, pois é o que nos fai ser diferentes ao resto dos animais e de ter escalado na escala animal até o máis alto. E, a pesar de todo, a suposta condena de Deus castigándonos co chamado mal de linguas, tras o episodio da Torre de Babel, incide sobre nós para dogmatizar por xustamente o contrario. Como nas loitas fraticidas entre efraimitas e galaaditas, que cando os primeiros collían un preso, facíanlle pronunciar xibólet para saber se era efraimita e, se pornunciaba, sibólet, cortábanlle o pescozo. Ou outros episodios semellantes, vindo máis para a actualidade, como a suposta conxuración de Venecia contra os españois, entre os cales se salvou Quevedo grazas ao seu dominio da lingua italiana; ou dos árabes contra os turcos que tentaban cruzar o Xordán na Guerra do 14, co recurso da pronuncia enfática, etc. A lingua, en definitiva, convertíase no corpo do delito, no instrumento maléfico. 

A construción da idea de estado-nación veu moitas veces asociado a ese imperio do monolingüismo e ao desprezo das outras linguas dentro do seu propio territorio, considerándoas como “dialectos”, como “patois”, co ánimo de as desvalorizar, de designalas pexorativamente. A lingua é talvez o signo máis distintivo do carácter nacional emerxente, de aí que o conflito veña servido decontino, pois son pouquísimos no mundo os estados en que esta asociación (1 estado, 1 nación, 1 lingua) se dea de maneira real. Véxase a este respecto, por exemplo, os disturbios habidos hai uns días en Ajaccio despois de que a corte administrativa de Marsella impedise o uso da linga corsa nos debates da asemblea da illa, pois segundo a corte calquera outro idioma na asemblea que non sexa o francés é insconstitucional. Dígase de paso que o corso é falado por máis dun 80% da poboación de Córsega.  

As linguas, ao igual que os seres vivos, poden chegar a morrer; outras, non obstante, transfórmanse até desembocar en novas linguas. Pénsese no latín e todas as que xurdiron del. Pero existen factores extralingüísticos (socioeconómicos, culturais, políticos...) que poden acelerar este suceso biolóxico, isto é, a morte. É ben certo que se as linguas en estado non normal e minorizadas non se encamiñan a un proceso de normalización, acaban por morrer. Tal aconteceu co dálmata, cuxo derradeiro falante, Antonio Udina, está testemuñado que deixou de existir co seu falecemento en 1898. O friulano, o occitano, o frisón, o gaélico, o casubio e tantas outras linguas minorizadas faladas en territorio europeo están en transo de desaparición. Felicitémonos, pois, que a lingua mirandesa gañase cando menos status legal suficiente en Portugal, tan só falta agora compromiso certo por parte de todos os seus falantes e moradores do territorio, así como das diferentes administracións, para que este cantiño nordestino de Trás-os-Montes atinxa esa normalidade a que todos os idiomas aspiran.