Resulta estimulante, un feito referencial mesmo, que houbese persoas fascinadas que, como o noso Vicente Risco, quixesen chamar á porta dos máis doutos para aprender acerca de dúas disciplinas máis ou menos regradas, folclore e etnografía, que non apuntaban necesariamente ás mellor consideradas naquela altura. Así o de Ourense e con ese afán iniciático que caracterizaba o prototipo de home da Xeración Nós foi quen de se encamiñar á Alemaña de Weimar en 1930, a Berlín, á procura de si mesmo, como o Adrián Solovio do “Arredor de si”; aínda que tamén para testemuñar as tensións que se estaban a vivir naquela Europa de entreguerras. A viaxe e estadía fora grazas a unha bolsa de estudos da Junta de Ampliación de Estudios coa que poder investigar. O magnífico resultado desta viaxe vémolo plasmado en “Mitteleuropa”, que inicialmente o levaría por Euscadi e París, para residir en Bonn e, máis que nada en Berlín, antes de trasladarse a Praga e Viena.

Risco, que partía coa idea de seguir as ensinanzas do Profesor Thurnwald, descobre que este non se encontra en Berlín, senón en África. Non obstante, Margot Sponer, que traballa no Romanisches Seminar, que estuda o galego e colabora na revista Nós, axúdao na procura do profesor ausente. Risco, entre tanto, non perde o tempo e visita museos etnográficos e estuda as manifestacións do chamado carácter nacional, tamén na rúa, e en conversas con diversos españois e galegos estabelecidos en Alemaña. É o caso de Fernández Armesto, Tobío ou Canedo. Na obra, di nun momento dado sobre Canedo: El é un home de ciencia: estudia lingüística indoeuropea, e non consente que lle chamen filólogo. Debullou o sánscrito, o avesta, o lituano, o celta, o grego, o latín, o gótico, o eslavo. [...] É un home pechado na súa especialidade, e, polo menos nos medios universitarios, único en España. Tan único, que na Universidade española, tal e como hoxe está constituída, non pode haber máis que un só posto, únicamente, para el: a cadeira de sánscrito na Universidade de Madrid. Ou consegue ese posto, ou non poderá vivir na España.»

No xornal El País deste 8 de decembro aparecía unha curiosa reportaxe sobre un descoñecido Eloy Luis André, galego de Verín, nado en 1876. Filósofo, economista, psicólogo e xurista, dise del que protagonizou centos de noticias na prensa do primeiro terzo do século XX. Este sabio seica foi a primeira persoa en tratar de estudar as curvas melódicas do castelán e do galego, e comparalas así coas doutros nove idiomas: grego, xaponés, lituano, romanés, neerlandés, alemán, inglés, ruso e linguas eslavas. Alén de glosar o periplo vital deste home, alumno predilecto de Wilhelm Wundt, pai da psicoloxía moderna e fundador do primeiro laboratorio de psicoloxía experimental, e de ser pupilo en Salamanca de Unamuno, co que porfiou publicamente, a reportaxe céntrase na curiosidade tan extraordinaria do de Verín por rexistrar o castelán e o galego para así realizar unha análise comparativa con esoutros idiomas. 

Chama a atención que non queira levar a termo a gravación polo medio máis esperado, os cilindros de cera que patentara Edison, senón sobre o carbón do papel afumado, dado que o que máis lle interesaba era consignar a física das curvas e comparar as liñas gravadas. Realizadas entre 1910-1911, disque son as primeiras gravacións da lingua castelá e, sen dúbida ningunha, tamén da galega. O primeiro laboratorio experimental da lingua en España foi fundado en Barcelona catro anos máis tarde, sentando así as bases do futuro CSIC. 

A propósito doutro tipo de gravación lingüística, neste caso da escrita, trata “El infinito en un junco”, de Irene Vallejo. Relatásenos nel unha sorte de viaxe, fascinante sen dúbida, a través do obxecto libro como artefacto. Trinta séculos son os que nos separan desas primeiras tabuíñas e inscricións cuneiformes achadas en Mesopotamia. Os arqueólogos dinnos que, na verdade, naceron para levar a cabo labores de contabilidade: redactar listaxes de cabras, espadas ou ánforas de viño. 

Mais tabuíñas de arxila ou de cera, cascas de bidueiro, pergamiños ou papiros foron algúns destes formatos usados para a súa impresión e previos, por tanto, aos que hoxe en día posuímos. Irene Vallejo agrega a esta información o feito de que a literatura seguirá inventando ou fantasiando sobre este proceso de inventariar. Así pois, a “Ilíada” fai unha relación detallada das naves gregas que combaten contra os troianos. Que sería da Biblia sen os seus dez mandamentos ou as xenealoxías. Cita o caso dunha escritora xaponesa do século X, Sei Shonagon, que introduciu 164 listas do máis sorprendentes no seu “Libro da almofada”: ‘cousas que aceleran os latexos do corazón’, ‘persoas que parecen satisfeitas de si mesmas’, ‘nubes e cousas de que gusto particularmente’, etc. En suma, a ansia por estabelecer unha relación de elementos que contar parece estar na xénese da propia escrita. 

Rexistros escritos de linguas hoxe extintas como o anatolio, o tocario, o mozárabe, o córnico ou o prusiano xa forman parte do pasado. Saudade, por non dicir tristeza, é o que nos provoca recordar o testemuño concreto de Tuona Udaina, último falante de dálmata, falecido en 1898, imaxinándoo referir a un lingüista o Pai Noso na súa lingua materna: “Tuota nuester, che te sante inte sil,/ sait santificuot el maun to./ Vigna el raigno to./ Sait fuot la voluntuot toa,/ coisa in sil, coisa in tiara./ Duote costa dai/ el pun nuester/ cotidiun [...]”. A Tuone Udaina a lingua fóralle transmitida polos pais, mais ficou só no mundo sen ter con quen a compartir, que terríbel vertixe! A acta de defunción desta lingua románica, o dálmata, veu illar máis se cabe o territorio románico occidental do oriental, este último só presente hoxe no romanés, rodeado por linguas eslavas. 

O gaélico irlandés, lingua nativa da illa de Éire, é oficial na República de Irlanda e tamén na UE. Porén, o proceso substitutivo que está a sufrir no seu territorio desde hai centos de anos polo inglés, fai que se manteña vizoso tan só na costa oeste, nos condados de Galway, xunto coas Illas Árann, no de Donegal e no de Kerry. Polo que se ve, que sexa obxecto de estima e defensa, mesmo de protección e con status legal, é insuficiente. Morrerá en breve. Logo, visto o exemplo, doe pensar como somos capaces de deixar ir polo sumidoiro da inanición o noso propio, o galego, comprendido e falado pola inmensa maioría da poboación até hai ben pouco. Vexamos os versos de Jorge de Sena: “As línguas, que duram séculos e mesmo sobrevivem/ esquecidas noutras, morrem todos os dias/ na gaguez daqueles que as herdaram:/ e são tão imortais que meia dúzia de anos/ as suprime da boca dissolvida/ ao peso de outra raça, outra cultura”. O poeta portugués fala acerca dos fillos, nados en Portugal, mais xa desapegados da lingua mai, unha vez moran nos EUA. Arrepía ver o que nos está a ocorrer, mais coa lingua propia, cuxa desafección en curso se mostra ineludíbel. E eu me pregunto: temos en verdade solución?