Durante o romanticismo os artistas tiñan especial gusto por representar escenas de naufraxios. Pódese entender que era unha especie de vinganza cos intelectuais da Ilustración que os precederon e que mantiveron unha actitude bastante arrogante: pretendían dominar as forzas da natureza a partir do coñecemento racional do mundo. Aquela actitude ilustrada á que debemos tantas cousas, especialmente en Ferrol, rematou moi mal. As Guerras Napoleónicas deixaron unha Europa sementada de cadáveres e a derrota militar de Francia significou, cando menos temporalmente, a restauración dos vellos poderes representados pola monarquía, a nobreza ou a Igrexa.
“A balsa da Medusa” é unha das grandes obras que podemos atopar no Museo do Louvre, non só polo seu formato –é un lenzo enorme–, senón tamén por esa exaltación da loucura ou a traxedia que o converten nun símbolo universal da desesperación con apenas un pequeno alento de esperanza.
Géricault, o seu autor, non chegaba aos trinta anos cando o pintou entre 1818 e 1819. Como bo romántico adiantouse ás estrelas do rock, viviu rápido, morreu novo moi poucos anos despois de rematar o cadro, e deixou un bonito cadáver. Era o rapaz un tipo radical e bizarro dabondo, así que encontrou nun episodio real e contemporáneo da súa época o motivo ideal para soltar toda a súa frustración e, de paso, axustar contas políticas coa recente e restaurada monarquía francesa e a súa corte de aduladores. Entre eles atopábase o vizconde Duroy de Chaumereys, nomeado, malia a súa escasa experiencia, capitán da fragata “Méduse” e que coa súa neglixencia acabou mandando o barco ao fondo do océano fronte as costas de África occidental.
Por simplificar, o navío, en misión colonial, ía cargado de tripulación, soldados e outros funcionarios, así que, como ocorreu no “Titanic”, non había botes para todo o mundo. Improvisouse unha balsa con madeiros e acabaron quedando á deriva uns cento cincuenta homes e unha muller. Cando foron rescatados despois de trece días, momento que plasma o cuadro, só había quince superviventes. Nese periodo houbo motíns, asasinatos, suicidios e mesmo canibalismo, o que provocou un enorme escándalo mundial. Naquel tiempo a arte ocupaba o espazo que hoxe manteñen outras formas de comunicación, así que a presentación da obra xerou un importante impacto na opinión pública.
Cando na última década do século XX lle diagnosticaron un fatal cancro de fígado a Martin Kippenberger, un artista alemán polo que eu sinto especial devoción, dedicou o seu último ano de vida a retratarse a si mesmo ocupando as mesmas posicións que mantiñan os náufragos da “Medusa”. Home tamén de excesos, semellaba anticipar así a súa morte, empatizando con aqueles personaxes á deriva e sen esperanza, unha estremecedora busca da salvación na creación plástica.
Géricault, por suposto, pertence á escola romántica francesa. É o seu principal representante canda a Delacroix que serve de modelo a un dos protagonistas xa falecidos que aparecen no cadro. O movemento tivo un carácter universal, pero como un dos seus principios era unha defensa a ultranza da individualidade e da diferenza, en cada xeografía mantiña unhas características singulares. Os británicos, por exemplo, volcaron toda a súa paixón na plasmación da natureza, a súa beleza ou a súa grandeza. Así, cando Turner representou outra traxedia en alta mar, o protagonista é unha paisaxe de ceos acendidos. En “Barco de escravos”, de 1840, o xenio inglés retrata outro feito histórico que conmocionou as conciencias do momento. Un barco negreiro que, ao quedar sen auga, decidiu arroxar pola borda a “carga” das súas bodegas. Comezaron pola “mercadoría” menos valiosa, mulleres e nenos, e finalmente asasinaron a 142 escravos africanos.
Se en Géricault as figuras humanas ocupan practicamente todo o lenzo, en Turner son apenas unhas mans ou pernas diminutas na inmensidade dun mar de iluminación dramática. Algo similar ocorre con “O mar de xeo”, de 1824, do alemán Caspar David Friedrich. Un artista dunha profunda espiritualidade que se esforzaba en pintar a grandeza da creación divina fronte á insignificancia da vaidade humana. Cando nos presenta o afundimento dun barco no medio do océano glaciar Ártico apenas podemos distinguir a popa engulida por unha imponente capa de xeo. A procura do sublime, mesmo nun momento tan dramático.
Desculpen que hoxe non aborde temas da cidade, pero en ocasións teño a impresión de que en Ferrol se fala demasiado de nós mesmos e, a verdade, tampouco somos tan interesantes. l