Onte sábado estiven na aldea do Fontao, na parroquia de Abellá, concello de Frades, co obxecto de homenaxear máis un ano os tres Manueles: Ponte, Díaz Pan e Rodríguez, “O asturiano”, loitadores da 4ª agrupación do exército guerrilleiro de Galicia. Primeiro no cemiterio de Abellá, onde xacen os seus restos e logo no atractivo e sinxelo monolito, obra do escultor Valdi -sufragado polo medio cento de persoas que anualmente celebran o cabodano dos caídos-, erguido “a 25 de abril de 2009”, no lugar onde foron abatidos, como di o texto gravado na pedra: “O día 21 de abril de 1947 / aquí morreron: /Manuel Ponte Pedreira / Manuel Díaz Pan / e Manuel Rodríguez (o asturiano) en defensa da liberdade”. Unha delación, nunca ben aclarada -sería unha gratificación, ese reward que tanto vimos nas películas do oeste americano?-, permitiu que os homes comandados por Ponte fosen cercados por forzas da Garda Civil. Tres deles, os citados, foron abatidos e dous conseguiron fuxir.

Sete anos máis tarde, desde o seu exilio bonaerense, o poeta Lorenzo Varela quixo homenaxear ao xefe guerrilleiro nado e morto no Fontao co poema que titulou co seu nome, “Manuel Ponte”, un dos dez que compoñen o libro Lonxe (1954):

“Berraron os ósos brancos do luar, / os eixos da terra víronos berrar. / Pola túa morte, pol-o pulo teu, / camiño dun novo, limpo, eterno ceu. // Choraron as serras, / choraron os toxos e chorou o pan. / Mais houbo, Manuel, nos albres, na iagua, / na luz das mañás,
na fouce do raio tras de lostregar, / coma un xuramento de homes a xurar: / ¡Pola túa morte a loitar, a loitar! // ¡Ti fuches a ponte do río de Deus, / a ponte do pobo dos teus e dos meus! / E por iso estala como estala un cantar / a espada das verbas ardentes do lar: / ¡Pola túa morte a loitar, a loitar!”. Leuno, no cemiterio, Clara, a neta do homenaxeado.

Case dúas décadas despois, na Antoloxía popular (1972), volume publicado baixo o nome de Heriberto Bens, Méndez Ferrín incluíu a elexía, ao meu entender magnífica, “Na memoria de Ponte”, que homenaxea tamén aos seus compañeiros de loita contra o “fascio”, como ben demostran os plurais desta primeira estrofa das que tres que conforman o poema:

“Levabades no lombo unha arca de silencio / e debaixo dos ollos a cicatriz da espranza. / Condensados, azuis, territorios do odio / cercábanvos. Daquela subíchedes ás serras / nas que o solpor promete unha noite sen sapos. / Fúchedelas mazairas que medran nas ruinas, / a edra que sostén crepúsculos de pedra, / o avión que o pecoreiro espreita dende a braña. / Un xofre mesturado de pústula e carniza / bafexaba sin trégolas. Bravos puños erguíchedes / contra a corrente. Libres, despertos, permanente / centinela da vida puxéchedes na patria”.

Nin que dicir ten que ambos os poemas viron a luz primeira en libros editados en terras latinoamericanas.

Tamén a mediados de abril, o día 20 de 1963, 16 anos despois, caía fusilado en Madrid outro loitador pola liberdade: Julián Grimau, condenado a morte nun xuízo repleto de ilegalidades. Luís Seoane dedicoulle o espléndido óleo -entusiásmame-”El caído” e Chicho Sánchez Ferlosio a “Canción de Julián Grimau”, editada, sen nome de autor, en Suecia no 64, que comeza: “He conocido el crimen una mañana, / color tiene mi pena de sangre humana. / Sólo nubes y plomo lo presenciaron. / Julián Grimau, hermano, / te asesinaron, te asesinaron”.

O próximo venres, día 28, haberá que honrar no Jofre os asasinados polo franquismo en Ferrolterra, Eume e Ortegal.