Hai preto de corenta anos, en 1987, o artista Xosé Conde Corbal expuxo, primeiro no Museo de Pontevedra e despois no do Pobo Galego, en Compostela, o “Fardel da Guerra”, un conxunto de 88 gravados que amosaban a represión que seguiu en Galicia á sublevación militar de 1936. Pasaran apenas seis anos da intentona de golpe de Estado de Tejero e, se cadra, apunta o escritor e investigador Juan Galán, ese episodio era aínda moi recente e a sensibilidade actual sobre a memoria histórica non estaba tan xeneralizada. Para unha obra, en fin, o contexto é determinante. 

Aquela inauguración foi, lembra Galán, “un absoluto fracaso”. Conde Corbal xa pasaba dos 50 anos e estaba ben relacionado e considerado no mundo da arte, e non só na “conservadora” Pontevedra –el procedía dunha familia relativamente acomodada–, mais a mostra non tivo a repercusión que, engade Galán, “merecía”. 

Foi co cambio de milenio cando a proxección de Conde Corbal, apunta o organizador da exposición, mudou, e para ben. A Deputación de Pontevedra rescatou aquel catálogo e, xa noutro momento histórico, coa primeira lei de memoria aprobada durante o primeiro mandato de Rodríguez Zapatero, a súa obra e, concretamente estes 88 gravados, se revelaron con outra luz que atraeu a atención, entre moitas outras persoas, de Juan Galán.

Forza expresiva

“A mostra vina en setembro pasado na casa-museo de Casares Quiroga na Coruña e sorprendeume a forza que ten, ese estilo expresionista e a maneira de representar os represaliados e tamén os represores”, explica. Non dubidou en contactar co Museo do Gravado de Ribeira, propietario da mostra, para traela a Ferrolterra. Ofrecéullela a Pontedeume e a Ferrol. A primeira aceptou e ata o 13 de maio móstrase na Casa da Cultura, de martes a domingo entre as 18.00 e as 20.00 horas. 

Galán subliña as circunstancias especiais que rodean este ampla obra de Conde Corbal. “Primeiro, el non foi un represaliado e, de feito, era de familia conservador e entrou no eido da memoria histórica por diversos motivos”, di. Un deles, o contacto co republicano Osorio-Tafall, que vivía no seu mesmo edificio. Ademais, a comezos da guerra, cando non era máis ca un adolescente, puido poñerlle rostro á barbarie cando se atopou co cadáver dun asasinado nunha cuneta. “Iso marcouno, sen dúbida”, engade Galán, que non obvia outras influencias como o contacto con persoeiros coma Vicente Risco e autores antifranquistas da envergadura de Acisclo Manzano e Xaime Quessada. “A súa”, di, “foi unha concienciación paseniña”. 

Paseniña mais firme. Os gravados do Fardel da Memoria, concibidos e executados nun longo periodo (1936-1986) constitúen un exemplo extraordinario e abraiante sobre os meses e anos que seguiron ao golpe de Estado. Malia o seu binarismo –propio da técnica do gravado– as súas obras están inzadas de detalles. Juan Galán destaca especialmente un deles. “Non é tanto a expresión das facianas dos represaliados coma as dos propios represores”, di antes de explicarse. “Nestes, os trazos están un pouco máis deformados e eu creo, baseándome nas informacións facilitadas polo seu fillo Enrique, que o feito de que fose un gran lector de Valle-Inclán tivo unha grande influencia nesta maneira de representar. Se cadra, e esta é unha apreciación moi persoal, “esa deformación, ese esperpento que con tanta mestría cultivou Valle está reflectido nas caras dos represores”.