Dispararon á cabeza de mapoula,/ mais medraron libres as silveiras/ e nunca desfaleceron as ideas”. 

Con este arrepiante terceto comeza o fermoso poema dedicado a Juana Capdevielle, protagonista do noso artigo de hoxe, escrito polo gran poeta lucense Claudio Rodríguez Fer (“Ámote vermella”, Edicións Xerais, 2009, páxinas 27 e 28).

Ao falar de Juana Capdevielle San Martín (1905-1936) é inevitable facer referencia á súa condición de esposa dun novísimo (só tiña 25 anos) Francisco Pérez Carballo, gobernador civil da Coruña no momento de producirse o golpe de estado do 18 de xullo de 1936. Detido o día 20 tras ofrecer resistencia ás tropas sublevadas na defensa do Goberno Civil , Pérez Carballo foi fusilado en Punta Herminia unha semana despois do golpe, e os seus restos descansan no cemiterio coruñés de Santo Amaro, nun nicho do terceiro departamento, situado –ironías do destino– a escasos metros doutro dedicado a uns falanxistas sen nome.

“En Rábade deixounos un caravel/ para reinventar o amar, un xirasol/ co que pacer a paz e unha violeta/ para fabricar futuros máis muller”.

A Capdevielle, con todo, matárona estando embarazada (dun tiro na cabeza e outro no peito tras sufrir indicibles torturas) no Monte da Gándara, en Rábade, á altura do quilómetro 526 da N-VI (lugar onde –din– se atopa unha placa na súa memoria, que un servidor non conseguiu atopar ata agora) e enterrárona nunha sinxela tumba no cemiterio parroquial da devandita localidade luguesa. 

Antes da súa execución, o seu home deixoulle como legado unha fermosa carta na que proclama o seu amor por ela e que ben valería como epitafio para a súa tumba: “Has sido lo más hermoso de mi vida. Donde esté y mientras pueda pensar, pensaré en ti. Será como si estuviéramos juntos. Beso tu anillo una vez cada día. Te quiero. Paco. Para Juana Capdevielle, mi querida esposa. Viernes, 24 de julio de 1936, cinco de la madrugada”. 

Pero Juana foi moito máis que a muller do avogado e político madrileño. Pedagoga, bibliotecaria do Ateneo e da Universidade Central de Madrid, realizou tamén un meritorio labor na Asociación de Bibliotecarios e Bibliógrafos de España. Por todo iso hoxe en día recoñécese a súa importante contribución á modernización e avance da universidade española durante a Segunda República.

Juana era unha prestixiosa intelectual feminista. Ao pouco de chegar a Coruña, a Agrupación Republicana Femenina (ARF), con motivo da celebración do quinto aniversario da proclamación da Segunda República, convídaa a un viño de honra nos seus locais da rúa García Hernández, 117, piso 1º (actual rúa de Santo Andrés), segundo conta a edición local de La Voz de Galicia do 16 de abril de 1936. O antedito grupo, fundado en abril de 1933, tiña como obxectivos, entre outros, defender os dereitos das mulleres e promover a súa participación na sociedade. Figuran na súa xunta directiva mulleres de orixe burguesa, galeguistas e republicanas tan sinaladas como Elvira Bao, Amparo López Jean ou María Barbeito. A ARF formaría parte da Esquerda Revolucionaria Imperialista (IRA), xunto a outros partidos ou institucións tan destacados como o Casino Republicano, o Partido Radical-Demócrata, o Partido Radical-Socialista ou o Partido Galeguista.

Dela di Paul Preston (“El holocausto español. Odio y exterminio en la Guerra Civil y después”, Penguin Random House, 2016, páx. 296) que foi “acusada de instigar a su marido para armar a los obreros y contribuir a organizar la resistencia”. O certo é que, tralo golpe, foi acollida na casa do poeta Gonzalo López Abente. Posteriormente, foi encarcerada durante unha semana e, trala súa liberación, o novo gobernador civil, Florentino González Vallés, utilizando diversas argucias, envía o 17 de agosto á Garda Civil á casa dun deputado de Esquerda Republicana, Victorino Veiga, en Vilaboa, no concello de Culleredo, onde se refuxiara, para que a deteñan e a trasladen a Coruña. Unha vez alí, entrégaa a un escuadrón falanxista, que a acabará “paseando” o 18 de agosto, a mesma noite na que fusilaron en Granada ao poeta Federico García Lorca.

A Juana Capdevielle matárona estando embarazada dun tiro na cabeza e outro no peito

Poucos meses despois do seu asasinato, durante o asalto a Madrid, que se prolongou do 8 ao 23 de novembro, os Brigadistas Internacionais utilizaron os libros que ela tanto coidou –entre os que se atopaban códices medievais recompilados polo cardeal Cisneros, obras de Kant, Goethe, Cervantes, Dante Platón, Voltaire, Shakespeare ou clásicos do Século de Ouro español– para protexer a Facultade de Filosofía e Letras e a si mesmos da incesante artillería franquista, libros que, ao cabo, axudaron a evitar que caese a Cidade Universitaria de Madrid. Libros contra armas, o que non deixa de ser unha fermosa metáfora.

Por que un personaxe de tanta riqueza é apenas coñecido?

Isto é o que se pregunta Secun de la Rosa, autor e director da obra teatral “Os libros arderon”, na que Juana é a protagonista. Interpretada pola actriz Natalie Pinot e representada no Teatro do Barrio de Madrid durante o pasado mes de outubro, a obra rende un merecido tributo a unha muller “totalmente sepultada por la historia”, a un “personaje potentísimo”, posuidora dunha “biografía apasionante” (en Henrique Mariño, “Juana Capdevielle, la bibliotecaria del Ateneo asesinada por el furor fascista”, Público, 8/10/2024).

A súa vocación de pedagoga e a súa xenerosidade quedan reflectidas no feito de que ensinou a ler e escribir a María Casares, filla de Santiago Casares Quiroga, presidente do Goberno naqueles terribles días, e que se convertería co tempo na grande actriz da Comedie Française. Juana era unha intelectual que se relacionaba cos escritores da Xeración do 27. Deu conferencias sobre pedagoxía sexual xunto a Pío Baroja e Ramón J. Sender, antes de trasladarse en 1936 á capital herculina. Ademais, durante a súa etapa no Ateneo tenta por todos os medios que La Barraca –o grupo de teatro universitario de carácter ambulante que creara Lorca– represente obras clásicas como “El caballero de Olmedo”, de Lope de Vega.

Non quero concluír esta homenaxe a tan egrexia figura sen volver aos fermosos versos do poema que alumeou Claudio Rodríguez Fer: “Chamábase Juana Capdevielle/como podía chamarse a vida mesma:/morreu como viviu, de amor e liberdade”.